Jadłowstręt psychiczny (z ang. anorexia nervosa; anoreksja) według szacunków może dotyczyć niemal 2% dziewcząt poniżej 18 roku życia. Anoreksja jest najbardziej śmiertelną chorobą psychiczną - nawet co 5. osoba chora na anoreksję umiera, a przyczyną śmierci są najczęściej niedożywienie lub samobójstwo. Ekstremalnie wysokie ryzyko zdrowotne zwraca uwagę na konieczność SKUTECZNEGO leczenia tego zaburzenia odżywiania. Tylko co to znaczy “skutecznego”? O procesie wyjścia z anoreksji, tzw. recovery narosło wiele mitów i fałszywych przekonań. “Wystarczy jeść więcej” umniejsza skali problemu i sprawia, że skuteczność leczenia tej śmiertelnej choroby maleje. Dalsza część artykułu będzie poświęcona temu jak naprawdę wygląda (czy też powinien wyglądać) skuteczny proces recovery i dlaczego nie wystarczy po prostu jeść więcej.

 

Anoreksja - czym jest?

Jadłowstręt psychiczny, potocznie zwany anoreksją, to jedno z zaburzeń odżywiania uwzględnione w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 (oraz nowszej ICD-11). Według najnowszych wytycznych, o anoreksji mówi się kiedy BMI wynosi <18,5 kg/m2 oraz towarzyszą mu nadmierna koncentracja na masie i kształcie ciała, jedzeniu i odżywianiu oraz zwiększeniu wydatku energetycznego. 

Mówiąc prosto, osoba chorująca na anoreksję stara się jeść jak najmniej i/lub ćwiczyć jak najwięcej, żeby maksymalnie obniżyć swoją masę ciała. Mimo niedowagi często osoba z anoreksją postrzega się jako “grubszą” niż w rzeczywistości. Niskiej wadze towarzyszy często paniczny lęk przed przytyciem. 

Do podstawowych objawów anoreksji zaliczamy:

  • utrzymywanie się niskiej masy ciała (BMI <18,5);
  • wywoływanie utraty wagi poprzez unikanie „tuczącego” pożywienia i ponadto dzięki wyczerpującej aktywności fizycznej, prowokowaniu wymiotów, przeczyszczaniu się lub stosowaniu leków tłumiących łaknienie czy środków moczopędnych;
  • zaburzone wyobrażenie własnego ciała, natrętna obawa przed otyłością, narzucanie sobie niskiego limitu wagi;
  • zaburzenia hormonalne, które u kobiet przejawiają się brakiem miesiączki, a u mężczyzn – spadkiem potencji i zainteresowań seksualnych.

Dodatkowo często pojawiają się następujące zachowania:

  • częste pomijanie posiłków lub odmawianie jedzenia;
  • wypluwanie jedzenia po przeżuciu;
  • niechęć do jedzenia w miejscach publicznych;
  • nieprzyznawanie się do tego, ile jedzenia faktycznie zostało spożyte;
  • gotowanie wyszukanych dań dla innych, ale niejedzenie ich;
  • wielokrotne ważenie lub mierzenie się;
  • częste sprawdzanie sylwetki w lustrze pod kątem wad;
  • narzekanie na bycie grubym;
  • zakrywanie się warstwami odzieży;
  • brak emocji;
  • wycofanie społeczne;
  • drażliwość;
  • bezsenność.

Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia i życia pacjentów z anoreksją są komplikacje zdrowotne wynikające z niedożywienia. Przegląd prac naukowych z lat 2005-2020 pokazuje, że jadłowstręt psychiczny może negatywnie wpływać na funkcjonowanie wszystkich układów narządów.

Wśród potencjalnych powikłań anoreksji wymienia się:

  • zaburzenia gospodarki elektrolitowej, 
  • zaburzenia pracy serca (kołatanie, bradykardia, omdlenia), obniżone ciśnienie krwi, duszności, 
  • anemię, leukopenię, trombocytopenię,
  • obniżenie gęstości mineralnej kości, 
  • obniżenie poziomu hormonów płciowych, podwyższony poziom kortyzolu, oporność na hormon wzrostu, obniżenie poziomu hormonów tarczycy, zanik miesiączki, hipogonadyzm, 
  • zaburzenia pracy układu pokarmowego (problemy z przełykaniem, opóźnione opróżnianie żołądka, zaburzenia motoryki jelit) ,
  • zaburzenia pracy mięśni dna miednicy,
  • zaburzenia pracy wątroby, 
  • zaburzenia regulacji temperatury ciała,
  • osłabienie funkcji kognitywnych.

Powikłania somatyczne są przyczyną około 56% zgonów wśród pacjentów z anoreksją, przy czym najczęściej bezpośrednią przyczyną są zaburzenia kardiologiczne i/lub zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej. 

Warto już w tym miejscu zauważyć, że nieprawidłowy proces ponownego odżywiania może doprowadzić do tzw. refeeding syndrome, skutkującego zaburzeniami gospodarki wodno-elektrolitowej), powikłaniami oddechowymi, krążeniowymi i neurologicznymi. Refeeding syndrome może doprowadzić do śpiączki a nawet śmierci. To kolejny powód, dla którego do wyjścia z głębokiego niedożywienia nie powinno się podchodzić lekką ręką. 

 

Etapy wyjścia z anoreksji

Uznanie istnienia problemu

Osoby z anoreksją często znajdują się w stanie wyparcia. Oznacza to, że zaprzeczają istnieniu choroby, doświadczanym objawom, potrzebie jedzenia, swojemu wyglądowi oraz trudnościom. Osoba w zaprzeczeniu często utożsamia się z chorobą, anoreksja staje się nierozerwalną częścią “ja”, nadaje sens temu kim się jest. Z tego powodu pierwszym etapem skutecznego procesu recovery powinno być uświadomienie sobie (albo uświadomienie osobie chorej), że problem istnieje, a określone zachowania i objawy są skutkiem choroby. 

Osoba dotknięta anoreksją musi być świadoma swojej choroby - dopuszczenie do siebie myśli, że coś jest nie tak może być bolesne i wstydliwe. Uznanie istnienia problemu wiąże się z koniecznością zaakceptowania faktu, że prawdopodobnie będzie potrzebna pomoc. Wyjście z fazy wyparcia jest momentem trudnym i często towarzyszy mu uczucie porażki - “nie wytrwałam w założeniach”, “innym się udało, a mi nie”. Świadomość, że doprowadziło się siebie do choroby i zauważenie jej konsekwencji to kolejna rzecz, za którą można się obwiniać.

Osoba musi zbudować w sobie zgodę na poproszenie o pomoc. Z racji tego, że z anoreksją często współwystępuje perfekcjonizm, uznanie własnej słabości staje się tym trudniejsze. 

Świadomość i pogodzenie się z chorobą to jedno, odmiennym tematem jest gotowość na zmianę. Podjęcie działania w celu poprawy stanu zdrowia pociągnie za sobą zmianę masy ciała - jeśli w osobie z anoreksją nie będzie na to zgody, z dużym prawdopodobieństwem wróci do restrykcji żywieniowych a koniec końców do masy ciała zagrażającej życiu. Przed wejściem w proces recovery osoba chora powinna dowiedzieć się jakie skutki będzie miała zmiana, tak żeby przygotować się na nie i zaakceptować je. 

Zdarza się, że pod wpływem czynników zewnętrznych osoba wchodzi w proces recovery, mimo braku gotowości do zmiany. Przyczyną takiej decyzji może być manipulacja emocjonalna rodziny, chęć odzyskania “świętego spokoju” czy szczęście bliskich. Choć pozornie mogą zachodzić zmiany w diecie takiej osoby, przyczyny pozostają nie zaopiekowane. Trudne emocje z kolei zawsze znajdą ujście - jeśli nie w obszarze żywienia, to w postaci innych zachowań autodestrukcyjnych. Osoby, które wchodzą w proces recovery za namową czynników zewnętrznych zwykle (świadomie lub nie) sabotują zmianę, oszukują terapeutę, rodzinę, a czasem i siebie. Żeby recovery mogło doprowadzić do wyzdrowienia, musi wynikać z wewnętrznej motywacji osoby z anoreksją.

Uznanie istnienia problemu oraz wytworzenie gotowości do zmiany to często najdłuższe, ale jednocześnie najważniejsze etapy recovery kluczowe dla skutecznego pożegnania się z anoreksją. Pominięcie tej fazy i wejście od razu w “jedz więcej” niemal nieuchronnie doprowadzi do nawrotu patologicznych zachowań lub przejścia anoreksji w inne zaburzenie odżywiania (np. bulimię czy kompulsywne objadanie się). 

 

Zdobycie wiedzy

W momencie, w którym osoba z anoreksją wie, że jest chora i akceptuje swój stan, przychodzi czas na zdobycie wiedzy, która ułatwi świadome przejście przez proces recovery. Zrozumienie natury anoreksji, jej przyczyn, objawów i skutków może być kluczowym elementem procesu wyjścia z choroby. Oprócz samej osoby z anoreksją, wiedzę o chorobie powinni poszczerzyć także bliscy i rodzina, tak żeby wiedzieli jak wspierać (a może co istotniejsze jak nie zaburzać procesu wyjścia z choroby) osoby w recovery.

Szczególne ważne jest zrozumienie, że anoreksja to nie tylko problem jedzenia i masy ciała, a swoje korzenie ma w szkodliwych schematach i przekonaniach, problemach emocjonalnych, trudnych doświadczeniach życiowych czy presji społecznej. Wiedza o potencjalnych przyczynach ułatwi zidentyfikowanie czynników, które doprowadziły do rozwoju zaburzenia i danej osoby. W znalezieniu i rozwiązaniu problemów leżących u podstaw anoreksji mogą pomóc specjaliści - psychoterapeuta i psychodietetyka.

Poznanie objawów i skutków choroby pozwala odkryć prawdziwy wpływ anoreksji na codzienne życie i funkcjonowanie społeczne. Świadomość ta może być dodatkową motywacją do podjęcia działań mających na celu powrót do zdrowia.

Dzięki wiedzy, osoba cierpiąca na anoreksję może lepiej zrozumieć własną sytuację i stać się czynnym uczestnikiem terapii. Zdobycie informacji o wrogu, z którym się mierzy pozwala na podejmowanie świadomych decyzji dotyczących leczenia i wdrażanej zmiany. Znajomość problemu umożliwia wdrożenie działań ukierunkowanych na rozwiązanie przyczyny, a co za tym idzie osiągnięcie długotrwałej remisji i wyleczenia.

 

Praca nad emocjami, myślami i przekonaniami

Aby skutecznie poradzić sobie z anoreksją konieczna jest praca nad przyczyną, a nie objawami choroby. Przyczyna tego zaburzenia zwykle leży w sferze myśli i przekonań pacjenta, a także jego poprzednich doświadczeniach i trudnościach życiowych. Z tego powodu trudno mówić o skutecznym recovery bez wsparcia wykwalifikowanego psychoterapeuty. Zasadne jest łączenie indywidualnych sesji terapeutycznych z terapią grupową i/lub rodzinną. 

Do najskuteczniejszych i najczęściej zalecanych rodzajów terapii dla osób z zaburzeniami odżywiania zalicza się:

  • terapię poznawczo-behawioralną, ukierunkowaną na pracę nad szkodliwymi myślami i przekonaniami leżącymi u podłoża anoreksji;
  • terapię systemową, która znajduje zastosowanie jeśli przyczyna zaburzeń odżywiania leży w relacji z członkami rodziny czy sposobie budowania więzi,
  • inne nurty terapeutyczne tj. terapia DBT, terapia schematów.

Do głównych celów terapii w anoreksji zalicza się:

  • naukę zdrowych strategii radzenia sobie z emocjami oraz wyrażania uczuć,
  • poznanie konstruktywnych strategii rozwiązywania problemów,
  • identyfikowanie i zmienianie destrukcyjnych myśli i przekonań dotyczących wagi, wyglądu czy jedzenia oraz rozwijanie alternatywnych, bardziej realistycznych i pozytywnych sposobów myślenia
  • identyfikowanie i zmienianie szkodliwych zachowań związanych z jedzeniem,
  • rozwijanie bardziej elastycznego podejścia do odżywiania i aktywności fizycznej.

 

Zmiana nawyków żywieniowych

Anoreksja zwykle związana jest z szeregiem nieprawidłowych nawyków żywieniowych, zbudowanych na bazie szkodliwych myśli i przekonań. Skuteczne recovery wymaga więc, jako jeden z etapów z kolei, zmiany nawyków na bardziej zrównoważone i elastyczne. Wdrożenie nowych nawyków pozwala odejść od schematów wyrosłych na szkodliwych i fałszywych przekonaniach dotyczących odżywiania czy obrazu ciała.

Z jednej strony pracuje się nad stopniowym zwiększeniem spożycia kalorii tak, aby wrócić do optymalnej masy ciała. W parze z podnoszeniem kaloryki powinna iść akceptacja na zmiany w ciele, które pojawią się wraz z optymalizacją masy ciała.

Z drugiej strony praca odbywa się nad zwiększeniem różnorodności diety. Anoreksja związana jest z szeregiem restrykcji żywieniowych i eliminacją całych grup produktów. Na cenzurowanym są zwłaszcza produkty będące źródłem tłuszczu oraz węglowodanów, uznawane powszechnie (choć niezgodnie z prawdą) za tuczące. Wykluczanie szerokiej gamy produktów spożywczych nieuchronnie prowadzi do, często poważnych, niedoborów żywieniowych. Zaawansowane niedobory prowadzą do zaburzeń funkcji organizmu i dają objawy kliniczne. Choć w początkowym etapie leczenia można ratować się odpowiednio dobraną suplementacją, zwiększenie różnorodności diety jest niezbędne w celu trwałego wyrównania braków składników odżywczych.

W terapii istotne jest wprowadzenie różnorodności i elastyczności do diety, poprzez zatarcie podziału na “dobre i złe”, “tuczące i zdrowe”. De facto chcąc skutecznie zmienić “anorektyczne” nawyki trzeba pracować nad fałszywymi przekonaniami związanymi z jedzeniem (nie wystarczy “po prostu nie wydziwiać”).

 

Praca nad samoakceptacją

Jedną ze składowych anoreksji jest zaburzony obraz własnego ciała. Osoba chora ma zwykle wygórowane oczekiwania wobec własnego ciała i czuje się niewystarczająco dobra, niezależnie od faktycznego wyglądu. Z tego powodu ważnym etapem terapii jest budowanie realistycznego obrazu ciała - rzeczywiste i uczciwe przyjrzenie się wyglądowi ciała, konfrontacja z nierealistycznymi standardami piękna narzucanymi przez przestrzeń publiczną. Postawmy sprawę jasno, bez zbudowania samoakceptacji nie jest możliwe skuteczne wyjście z anoreksji. Samoakceptacja jest podstawą budowania gotowości do realnej zmiany. Bez tego filaru, deficyty pewności siebie będą poszukiwały innych obszarów, w których mogą się ujawnić. Osoba z anoreksją sięgnie po alternatywne narzędzie, które będą miały określać i potwierdzać jej wartość.

Celem pracy nad postrzeganiem ciała jest większa samo życzliwość oraz zaprzestanie postrzegania ciała jako wroga, z którym trzeba walczyć.

 

Rola wsparcia w procesie recovery

Proces recovery jest trudny, to nie pozostawia wątpliwości. Właśnie dlatego nieocenioną rolę w skutecznej terapii anoreksji odgrywa ODPOWIEDNIE wsparcie rodziny i bliskich oraz rówieśników. Im większa i ważniejsza w systemie wartości osoby chorej jest ta grupa, tym lepiej pod kątem skuteczności procesu. 

Z drugiej strony, gorzej niż brak wsparcia działa przebywanie w środowisku niewspierającym, sabotującym zmianę. Osoby bliskie zamiast pomagać, mogą “psuć” proces terapeutyczny, jeśli nie mają odpowiedniej wiedzy o chorobie i umiejętności wspierania.

 

Czy wystarczy “jeść więcej”?

Postawmy sprawę jasno, anoreksja NIE JEST problemem żywieniowym (a już na pewno nie głównie żywieniowym). Samo zwiększenie spożycia kalorii nie ma prawa rozwiązać problemu - wręcz przeciwnie, może go nasilić, jeśli osoba chora nie ma w sobie akceptacji na zmianę.

Anoreksja to zaburzenie o skomplikowanym podłożu, łączące w sobie problemy natury psychicznej oraz fizyczne “skutki uboczne”. To nie “niejedzenie” było pierwsze, przyczyną ograniczenia jedzenia mogła być niska samoocena, niezdolność do radzenia sobie z emocjami, presja, nadmierna kontrola, niedorastanie do oczekiwań bliskich czy trudności społeczne, często okraszone nutką perfekcjonizmu. Czy jedzenie więcej rozwiąże problem niskiej samooceny i wygórowanych oczekiwań? Czy nakładanie większej porcji na talerz ułatwi kontakty z rówieśnikami i rodziną? Wreszcie czy więcej posiłków pozwoli zapomnieć o głęboko zakorzenionej traumie? 3x NIE.

Wyjście z anoreksji nie równa się wyjście z niedowagi. Skuteczne recovery to takie, w którym zmianie ulegają szkodliwe schematy myślowe i przekonania, znika lęk przed jedzeniem i wagą, został zawarty rozejm z własnym ciałem. Osiągnięcie prawidłowego BMI powinno być skutkiem ubocznym głębszej pracy. Interwencje ukierunkowane tylko na przytycie, z pominięciem czy niedostatecznym zaopiekowaniem aspektu psychicznego kończą się nawrotem anoreksji lub pojawieniem się innego zaburzenia “zastępczego. 

 

“Wystarczy jeść więcej” upraszcza problem anoreksji, ignorując jej złożoność i głębsze przyczyny. 

“Wystarczy jeść więcej” mówi osobie chorej, że jej problem jest błahy i nie zasługuje na profesjonalną pomoc. 

“Wystarczy jeść więcej” sprawia, że umniejsza się ciężkiej pracy osoby z anoreksją w recovery. 

“Wystarczy jeść więcej” sprawia, że osoby tkwią w anoreksji aż do poważnych skutków zdrowotnych lub śmierci.

 

Zastanów się, nim następnym razem powiesz komuś, że “wystarczy jeść więcej”.

 

Bibliografia:

 

<a href="https://pl.freepik.com/darmowe-zdjecie/osoba-z-zaburzeniami-odzywiania-starajaca-sie-zdrowo-odzywiac_21795493.htm#fromView=search&page=1&position=19&uuid=06bd8d17-2215-42dc-8659-569894ffeb67">Obraz autorstwa freepik</a>