W obliczu rosnącej skali otyłości stale poszukuje się przyczyn nadmiernej masy ciała i czynników sprzyjających przejadaniu się. Obok aspektów genetycznych czy środowiskowych wymienia się uwarunkowania psychiczne, jako element sprzyjający nadmiernemu jedzeniu. Czy możemy mówić o cechach charakteru sprzyjającym rozwojowi otyłości? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w dalszej części artykułu.
Cechy osobowości Wielkiej Piątki
W dzisiejszej psychologii panuje przekonanie, że osobowość można opisać z perspektywy pięciu szerokich cech: otwartości na doświadczenie, sumienności, ekstrawersji, ugodowości i neurotyzmu. Cechy te wspólnie tworzą pięcioczynnikowy model osobowości znany jako Wielka Piątka.
Cechy Wielkiej Piątki tworzą kontinuum. Na jednym krańcu spektrum znajduje się cecha z Wielkiej Piątki, a na drugim jej przeciwieństwo. Dla przykładu cechą przeciwną do ekstrawertyzmu jest introwertyzm. Ludzie lokują się na pewnym miejscu skali - jedni są bardziej ekstrawertyczni, inni bardziej introwertyczni. Większość osób znajduje się gdzieś pomiędzy skrajnościami spektrum. Niezwykle mało jest osób np. w pełni introwertycznych, zwykle osoby określane jako introwertyczne są we wspomnianym spektrum nieco dalej od ekstrawertyczności, nie reprezentują zaś cechy skrajnej.
Cechy Wielkiej Piątki to swego rodzaju worki mieszczące grupę licznych mniejszych cech osobowości. “Mniejsze” cechy są bardziej szczegółowe, niż cechy Wielkiej Piątki jako całość.
- otwartość na doświadczenie → ograniczoność umysłu - Otwartość na doświadczenie oznacza bycie otwartym na to, co życie ma do zaoferowania. Osoby otwarte na doświadczenie mogą być:
- ciekawskie,
- obdarzone wyobraźnią,
- artystyczne,
- zainteresowane wieloma rzeczami,
- pobudliwe,
- oryginalne.
- sumienność → brak kierunku - Sumienność to dobra kontrola impulsów. Przekłada się na skuteczne planowanie i organizację, unikanie kompulsywnych działań. Osoby sumienne charakteryzują:
- kompetencja,
- porządek,
- obowiązek,
- osiąganie przez ciężką pracę,
- samodyscyplina,
- bycie świadomym i kontrolowanym.
- ekstrawersja → introwersja - Ekstrawertycy ładują baterie dzięki interakcjom społecznym. Osoby ekstrawertyczne są zazwyczaj:
- towarzyskie,
- stanowcze,
- aktywne,
- poszukujące emocji,
- pozytywne emocjonalnie,
- ciepłe i towarzyskie.
- ugodowość → antagonizm - Ugodowość pozwala widzieć w ludziach to co najlepsze, obdarzać zaufaniem. Osoby ugodowe charakteryzuje:
- ufność i wybaczanie,
- prostota,
- altruizm,
- uprzejmość,
- skromność,
- sympatia dla innych.
- neurotyzm → stabilność emocjonalna - Neurotyzm to swego rodzaju rozchwianie emocjonalne w kierunku negatywnych emocji, często towarzyszy mu uczucie niepokoju i lęku. Kluczowe aspekty neurotyzmu to:
- niepokój i napięcie,
- gniewna wrogość i drażliwość,
- depresja,
- samoświadomosć i nieśmiałość,
- impulsywność,
- brak wiary w siebie.
Cechy osobowości Wielkiej Piątki wydają się być stabilne w okresie dorosłości. Możliwe są drobne przesunięcia na skali danej cechy, ale trudno oczekiwać, że osoba z niską ekstrawersją (czyli bardziej introwertyczna) z czasem stanie się duszą towarzystwa. Cechy osobowościowe zdają się być do pewnego stopnia wrodzone - wskazują na to podobieństwa w nasileniu cech Wielkiej Piątki u bliźniąt jednojajowych. Udział w określaniu cech osobowościowych przypisuje się także środowisku, które może wzmacniać odziedziczone cechy. Rodzice bardziej ekstrawertyczni będą tworzyć środowisko sprzyjające rozwojowi ekstrawertyzmu u dziecka. Co więcej już jako dorośli wybieramy takie środowiska czy społeczności, które współgrają z naszymi cechami.
Co ciekawe w przypadku dzieci mówi się o dwóch dodatkowych cechach - drażliwości oraz aktywności lub zależności oraz aktywności. Cechy Wielkiej Piątki ewoluują przez całe życie, z wiekiem ludzie zwykle stają się bardziej sumienni, ekstrawertyczni oraz zgodni, a mniej neurotyczni.
Psychologiczne uwarunkowania otyłości
Więcej niż połowa populacji Polski ma nadwagę lub otyłość - z nadmierną masą ciała boryka się 66% mężczyzn i 46% kobiet. O ile bezpośrednią przyczyną otyłości jest nadmierna podaż energii w stosunku do zapotrzebowania, o tyle przyczyn przejadania się może być wiele. Od czynników dietetycznych tj. niska odżywczość i wysoki stopień przetworzenia diety, po problemy natury psychologicznej. Aspekt psychologiczny, choć często pomijany, bez wątpienia odgrywa bardzo istotną rolę w rozwoju otyłości oraz jej leczeniu. Nadmierna podaż energii u osób z otyłością może wynikać z zaburzonych mechanizmow regulacji emocji, nieadaptacyjnych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz błędnych schematów i przekonań na temat jedzenia.
Do czynników ryzyka rozwoju otyłości można zaliczyć restrykcyjne diety. Osoby z nadwagą i otyłością częściej stosują zero-jedynkowy system jedzenia i kierują się zasadą “wszystko albo nic” - kiedy są na diecie ściśle kontrolują co, jak i kiedy jedzą, a kiedy restrykcje dobiegają końca (lub dochodzi do załamania “silnej woli” i potknięcia w trzymaniu się ścisłych zasad żywieniowych) jedzą to na co mają ochotę bez żadnej kontroli. Podczas “bycia na diecie” nie dochodzi do zmiany nawyków żywieniowych.
Badania pokazują, że osoby otyłe są bardziej podatne na działanie bodźców zewnętrznych i częściej sięgają po jedzenie pod wpływem impulsu, np. zapachu czy wyglądu jedzenia.
Przyczyn nadmiernego jedzenia można doszukiwać się również w nieadaptacyjnych metodach regulacji emocji. Osoby z nadwagą i otyłością częściej doświadczają jedzenia emocjonalnego, czyli sięgają po jedzenie pod wpływem silnych stanów emocjonalnych (zarówno pozytywnych jak i negatywnych) w celu osiągnięcia poczucia ulgi i powrotu do stanu równowagi. Jedzenie emocjonalne funkcjonuje w systemie błędnego koła - pod wpływem silnych emocji osoba sięga po jedzenie, aby odczuć poczucie ulgi. Po akcie jedzenia pojawiają się wyrzuty sumienia w związku z utratą kontroli - ukojenia tego uczucia osoba poszukuje w jedzeniu.
Cechy osobowości u osób otyłych
Analiza cech osobowości i temperamentu osób otyłych pozwoliła zauważyć pewne prawidłowości. Osoby z nadmierną masą ciała charakteryzuje cyklotymia (naprzemienne występowanie stanów obniżonego nastroju - subdepresji oraz hipomanii; mówiąc prosto - od dołów emocjonalnych i załamań do stanu euforii), drażliwość i lękliwość. Wspomina się o obniżonej otwartości na doświadczenia w połączeniu z wyższym poszukiwaniem nowości. Większe poszukiwanie nowości zdaje się być powiązane z wyższym ryzykiem zachowań kompulsywnych tj. bulimia czy kompulsywne objadanie się. Osoby z otyłością unikają szkody i wykazują zależność od nagrody. Cechuje je większy pesymizm, gorzej radzą sobie ze stresem i szukają ulgi i przyjemności w jedzeniu. Dodatkowo pojawia się obniżenie umiejętności wewnętrznej kontroli oraz zewnątrzsterowność, powiązana ze zrzucaniem odpowiedzialności za swoje działania na czynniki zewnętrzne. Zaburzenie mechanizmów kontroli sprawia, że osoby z nadmierną masą ciała mają trudność w kontrolowaniu co, kiedy i ile jedzą. Z łatwością ulegają sugestiom ze środowiska. Co więcej z uwagi na obniżony kontakt z własnymi emocjami mają często trudność z rozpoznawaniem głodu i sytości. U pacjentów otyłych stany emocjonalne generujące napięcie interpretowane są jako uczucie głodu.
Osoby otyłe często internalizują szereg błędnych przekonań dotyczących jedzenia, często wynoszą owe przekonania z dzieciństwa, a następnie utrwalają i powtarzają przez większość dorosłego życia.
Do błędnych przekonań dotyczących jedzenia można zaliczyć:
- utożsamianie jedzenia z miłością, troską, bezpieczeństwem,
- utożsamienie jedzenia jako rozwiązania na smutek i inne trudne emocje,
- traktowanie jedzenia jako nagrody,
- lęk przed marnowaniem i przekonanie o konieczności zjedzenia wszystkiego (nawet jeśli wiąże się to z uczuciem przejedzenia),
- dzielenie produktów na dobre i złe związane z syndromem zakazanego owocu,
- myślenie w systemie “wszystko albo nic”,
- przeświadczenie, że dieta wiąże się z ograniczeniami i trwa określony czas.
Osobowość osób otyłych w badaniach naukowych
W 2021 roku wydano badanie, w którym oceniano związek między cechami osobowości, zaburzeniami osobowości a kompulsywnym objadaniem się u osób z otyłością (BMI większe lub równe 30). Analiza kwestionariuszy psychologicznych wykazała istotną statystycznie zależność między niektórymi typami zaburzeń osobowości (np. unikające, zależne, obsesyjno-kompulsyjne), nasileniem pewnych cech osobowości (np. neurotyczność, otwartość na doświadczenia) oraz lękiem jako stanu i cechy a zespołem kompulsywnego jedzenia u osób otyłych.
W przeglądzie z 2014 roku wykazano, że cechy osobowości tj. neurotyzm, impulsywność oraz wrażliwość na nagrodę stanowią czynniki ryzyka nadmiernej masy ciała. Im wyższe nasilenie wymienionych cech, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia nadwagi lub otyłości. Z kolei sumienność oraz samokontrola zdają się stanowić parasol ochronny w związku ze wzrostem masy ciała.
Autorzy metaanalizy z 2019 roku zbadali zależność między BMI a modelem Wielkiej Piątki oraz jego podskal składających się na 30 cech osobowości. Największe korelacje z BMI wykazały cechy związane z impulsywnością, samokontrolą, aktywnością, emocjonalnością i pozytywnymi emocjami. Wykorzystanie podskal pozwala precyzyjniej określać związek między osobowością a otyłością. Wąskie cechy zdaniem autorów mogą być użyteczne w identyfikowaniu grup ryzyka i projektowaniu interwencji dostosowanych do osobowości.
W zależności od metody badawczej obserwowany jest związek między BMI a neurotycznością, ekstrawersją, otwartością i ugodowością lub tylko ekstrawersją i ugodowością. Wyższy poziom neurotyzmu zdaje się być istotnym predyktorem większej sztywności żywieniowej, słabszej samokontroli oraz wrażliwości na głód.
Temat zależności między cechami osobowości a BMI wymaga dalszego zgłębiania. Niewątpliwie wyniki badań wskazują istnienie związku między tymi czynnikami, ale nie są jednomyślne co do wymienionych cech. Na podstawie aktualnego stanu wiedzy można powiedzieć, że prawdopodobnie istnieje związek między nasileniem cech Wielkiej Piątki a wartością wskaźnika BMI. Można podejrzewać, że większe nasilenie cechy neurotyczności (a także jej podcechy tj. lękliwość, niepewność czy niezadowolenie z siebie) skorelowane jest z większym ryzykiem wystąpienia nadwagi i otyłości. Z kolei sumienność i związana z nią samokontrola prawdopodobnie chronią przed nadmiernym przybieraniem na wadze.
Podsumowując, chcąc skutecznie walczyć z nadwagą i otyłością trzeba brać pod uwagę aspekt psychologiczny. Tylko leczenie łączące w sobie elementy fizyczne oraz sferę psychę może dać trwały efekt w postaci skutecznej redukcji masy ciała. Znajomość związku między nasileniem cech Wielkiej Piątki a wskaźnikiem BMI może znaleźć zastosowanie w działaniach profilaktycznych, pomagając lokalizować osoby zagrożone rozwojem nadwagi i otyłości.
Mam nadzieję, że ten artykuł był dla Ciebie przydatny! Jeśli tak, możesz mnie wesprzeć jednorazową wpłatą na portalu BuyCoffee.to. Dzięki Twojej pomocy będę mogła kontynuować tworzenie treści, które są dla Ciebie cenne.
Twoje wsparcie jest dla mnie potwierdzeniem, że to, co robię, ma sens. Każda wpłata, niezależnie od jej wielkości, to dla mnie sygnał, że warto kontynuować pracę w tym kierunku. Dziękuję za Twoje zaufanie i wsparcie!
Kliknij tutaj, aby wesprzeć moją pracę: Postaw Mi Kawę
Bibliografia:
Cherry, K. (2022, styczeń 24). Wielka Piątka cech osobowości. Greelane, https://www.greelane.com/pl/nauka-tech-math/nauki-spo%C5%82eczne/big-five-personality-traits-4176097/
Kobrzyńska, K., & Dębowska, M. D. (2021). Cechy zaburzeń osobowości a kompulsywne objadanie się u osób otyłych. Psychiatria, 18(1), 18-29. https://doi.org/10.5603/PSYCH.a2020.0045
Bagnjuk, J., König, H.-H., & Hajek, A. (2019). Personality Traits and Obesity. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16(15), 2675. https://doi.org/10.3390/ijerph16152675
Lech, M., & Ostrowska, L. (2017). Psychologiczne aspekty otyłości. Forum Zaburzeń Metabolicznych.
Provencher, V., Bégin, C., Gagnon-Girouard, M. P., Tremblay, A., Boivin, S., & Lemieux, S. (2008). Personality traits in overweight and obese women: Associations with BMI and eating behaviors. Eating Behaviors, 9(3), 294-302. https://doi.org/10.1016/j.eatbeh.2007.10.004
Vainik, U., Dagher, A., Realo, A., Colodro‐Conde, L., Mortensen, E., Jang, K., Juko, A., Kandler, C., Sørensen, T., & Mõttus, R. (2019). Personality‐obesity associations are driven by narrow traits: A meta‐analysis. Obesity Reviews, 20. https://doi.org/10.1111/obr.12856
